«گذشته از قالب سلطنت مطلقه که به لحاظ عملی از دیرباز در ایران حاکم بوده است اما در نهضت مشروطیت تغییر مهمی در این شکل از نظریۀ دولت ایجاد شد و سلطنت مشروطه مورد اقبال و محور بحث و گفت و گو قرار گرفت. یکی از شخصیت‌های مهم دوره مشروطیت که به بحث نظری درباره دولت پرداخته است، آیت الله محمد حسین نائینی است. نایینی با نگارش رساله تنبیه الامه و تنزیه المله گام بسیار مهمی در نظریه‌پردازی درباره دولت و توجیه اهداف اساسی نهضت مشروطیت برداشت.»
شریف لک زایی، عضو هیئت علمی پژوهشکده علوم و اندیشه سیاسی با بیان مطالب فوق، در خصوص دیدگاه میرزای نائینی درباره دولت افزود: «بررسی دیدگاه نائینی دربارۀ دولت نشان می‌دهد تلاش عمدۀ ایشان صرف ارائۀ نگاهی جامع به بحث از دولت شده و به نوعی تلاش نموده است ابعاد مختلف این نظریه را واکاوی نماید و بپروراند. نائینی در این زمینه به منظور تبیین نظریه دولت مورد نظر خویش وارد بحث و گفت وگو درباره ضرورت و ماهیت دولت، انواع دولت، اهداف و وظایف دولت، حدود آزادی فرد و قدرت دولت، نقد دیدگاه و نظریه رقیب و آسیب شناسی دولت رقیب و به ویژه نقش مردم در دولت اشارات مهمی دارد که امکان طرح نظریه وی را فراهم ساخته است.»
وی افزود: «افزون بر این، توجه به مغالطات بسیاری که در این زمینه به عمل آمده و تبیین برخی از مفاهیم مانند آزادی و مساوات نیز به طور برجسته و معنادار در نظریه دولت نایینی مطرح شده و به تکمیل ابعاد مختلف این نظریه مساعدت کرده است. در واقع نائینی با طرح دو دیدگاه عمده دربارۀ دولت و تحدید سلطنت مطلقه در قالب دولت تملیکیه و حرکت به سمت دولت ولایتیه، به طرح نظریۀ خود دربارۀ دولت همت گماشته و این مهم‌ترین هدفی است که میرزای نایینی از نگارش رساله تنبیه الامه و تنزیه المله تعقیب کرده است.»
محمدتقی آل غفور عضو هیئت علمی پژوهشکده علوم و اندیشه سیاسی به عنوان ناقد، با اشاره به فلسفه دان بودن مرحوم نائینی، در خصوص کتاب تنبیه الامه و تنزیه المله گفتند: «با اینکه مرحوم نائینی این کتاب را در بحبوحه بحران مشروطه نوشته اما نوشته‌های ایشان بخاطر رویکرد فلسفی یک قدم جلوتر هست. در بعد خارجی نیز شاهد انقلاب فرانسه و ارائه نظرات اندیشمندان سیاسی بودیم. لذا بایستی رویکرد فلسفی نظریه مرحوم نائینی پر رنگ شود.»
وی همچنین در خصوص پرداختن مرحوم نائینی به بحث مشروطه یادآورد شد: «میرزای نائینی بحث قانون اساسی را مطرح می‌کند. بحث نظارت مجلس را مطرح می‌کند. لذا می‌بایست مرحوم نائینی را جزو اصحاب قرارداد شمرد؛ که بعضی از بزرگان ما در اواخر به این نتیجه رسیدند که جنس مسائل سیاسی قراردادی است.»
وی افزود: «در چارچوب فکری مرحوم نائینی قوانین عملی نباید مخالف شرع باشد. نه اینکه موافق شرع باشد و به دنبال ادله شرعی بود که در این صورت دایره مباحات فعال می‌شود. که وسعت دایره مباحات از حرام، واجب و مکروه بیشتر می‌شود.»
کرسی ترویجی «دولت در اندیشه سیاسی میرزای نائینی» آبان ماه سال جاری با ارائه دکتر شریف لک زایی، نقد دکتر سیدمحمدتقی آل غفور و دبیر علمی سیدمحمدباقر حججی در پژوهشکده علوم و اندیشه سیاسی برگزار گردید.
